Na Ziemi żyje oszałamiająca liczba gatunków. Ludzie posiadają imiona i nazwiska, które ich identyfikują. Także organizmom (zwierzętom, roślinom, grzybom, bakteriom i innym) nadano nazwy. Słownictwo gatunków wyrażone w ojczystym języku danego kraju często różniło się między poszczególnymi regionami, przyczyniając się do wielu nieporozumień. Nie inaczej jest w Polsce. Na przykład ptak kukułka nazywany tak w jednym rejonie, w drugim ma nazwę zazula, a jeszcze w innym rejonie gżegżółka.
Nie mówiąc już o różnicach w nazwach międzynarodowych jakże istotnych w naukach biologicznych, medycznych, w rolnictwie czy farmacji, w których pomyłki i nieporozumienia są niedopuszczalne. Koniecznością stało się wprowadzenie ładu w światowym nazewnictwie biologicznym. W XVIII wieku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz uporządkował terminologię gatunków, ustalając binominalną (podwójną) nomenklaturę łacińską obowiązującą na całym świecie. Pierwszy człon nazwy oznacza rodzaj a drugi człon (tzw. epitet gatunkowy) oznacza konkretny gatunek z tego rodzaju. Aby nadane nazwy nie były bezimienne, autorzy dodają do podwójnej nazwy skrót lub inicjały swojego nazwiska. Na przykład nazwa łacińska Dendrocopos major L. oznacza po polsku dzięcioła dużego oraz informuje, że nazwę temu zwierzęciu nadał Linneusz. Przy nazywaniu roślin i zwierząt uwzględnia się wiele kryteriów. Między innymi widoczne charakterystyczne cechy gatunku, biologię, miejsce występowania, użyteczność, dawne wierzenia itp. Przyjrzyjmy się nazwom gatunkowym wybranych zwierząt i roślin, aby zrozumieć etymologię tego nazewnictwa i wykonanym przeze mnie fotografiom tych organizmów.
Nazwy gatunkowe mogą odzwierciedlać charakterystyczne cechy gatunku
Biegacz granulowany (Carabus granulatus L.) jest ciemno ubarwionym chrząszczem leśnym, którego przedplecze i pokrywy ozdobione są licznymi grudkami i rowkami („granulkami”), tworzącymi podłużne wzorki.
Bez czarny (Sambucus nigra L.) to pospolity krzew, którego dojrzałe owoce są czarne, mięsiste i lśniące.
Nazwy bywają powiązane z biologią gatunku
Lejkowiec (Agelena labyrinthica Clerck) to pająk budujący wśród łodyg roślin łąkowych dużą sieć, mającą kształt lejka o średnicy dochodzącej do 30 cm, która służy do łowienia ofiar i stanowi mieszkanie pająka.
Nazwa rośliny glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus L.) pochodzi od greckiego słowa chelidon oznaczającego jaskółkę. Także nazwa zwyczajowa jaskółcze ziele nawiązuje do tych ptaków. Etymologia obu określeń wiązana jest ze zbieżnością terminów zakwitania i zamierania tych roślin z terminami przylotów i odlotów jaskółek. Niegdyś glistnikiem leczono glistnicę u dzieci.
Niektóre nazwy kojarzą się (i słusznie) z miejscem występowania danego gatunku
Kozica górska (Rupicapra rupicapra L.) zamieszkuje wysokie góry, także nasze Tatry. Od niej pochodzą nazwy niektórych tatrzńskich szczytów np. Kozi Wierch.
Cykoria podróżnik (Cichorium intybus L.). Rośnie masowo wzdłuż dróg asfaltowych, polnych, przy miedzach, na nasypach i na ugorach. Kojarzy się więc z podróżowaniem. Cykoria jest wysoką (ok. 1,20 m), rozgałęzioną rośliną. Jej niebieskie, czasem białe lub różowe kwiaty są ozdobą letnich krajobrazów.
Nazwy niektórych gatunków wywodzą się zarówno z miejsca występowania jak
i z widocznych cech lub biologii gatunku
Wstężyk gajowy Cepaea nemoralis (L.) jest ślimakiem spotykanym często w zagajnikach i na skraju lasów. Niemal każdy osobnik posiada na muszli ciemne wstęgi.
Rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia L.) zawdzięcza swą nazwę nie tylko okrągłym listkom, ale też znajdującym się na nich gruczołowatym włoskom zakończonym pęcherzykiem przypominającą rosę. Stąd rosiczka. Owe pęcherzyki są magazynem enzymów trawiących białko, ponieważ rosiczka jest owadożerna.
Nazwy mogą wskazywać na użyteczność gatunku
Pijawka lekarska (Hirudo medicinalis L.) posiada lecznicze właściwości. Wytwarza hirudynę działającą przeciwzakrzepowo. Pijawki wykorzystywne są w leczeniu zwyrodnień stawów, choroby niedokrwiennej serca oraz nadciśnienia tętniczego.
Mydlnica lekarska (Saponaria officinalis L.) (z łac. Sapo - mydło) zawiera dużo saponin – substancji pieniących się, używanych do produkcji mydeł i szamponów. Dawniej, kiedy mydła nie znano, używano do mycia odwarów z korzeni mydlnicy.
W nazwach bywają ukryte inne niż obecnie ludzkie spojrzenia na otaczający świat, dawne wierzenia i legendy
Chaber bławatek (Centaurea cyanus L.) znana wszystkim piękna roślina naszych łąk i pospolity chwast polny. Centaury w mitologii greckiej to pół ludzie, pół konie żyjące w jaskiniach. Słynęły z pijaństwa i z rozbojów. Według podań istoty te miały używać chabrów (centaurów) jako uzdrawiającego lekarstwa.
Jeden z największych gryzoni bóbr europejski (Castor fiber L.) jest bohaterem jednej z bajek Ezopa. Osaczony przez myśliwych postanawia się wykastrować (odgryźć sobie jądra), aby stać się dla łowców bezwartościową zdobyczą i w ten sposób uratować swoje życie. Stąd nazwa rodzajowa Castor. Dawniej wierzono, że wydzielina jego gruczołów płciowych tzw. strój bobrowy posiada wszechstronne właściwości lecznicze. Nie zostało to jednak naukowo potwierdzone.
Zgłębiając budowę i życie jakiegoś gatunku warto zwrócić uwagę na nomenklaturę i spróbować w nazwie odnaleźć dodatkowe informacje. Mimo uporządkowania nazewnictwa, czasem możemy napotkać problemy z rozszyfrowaniem nazw. Komu mianowicie przypisać zwyczajową, w zamiarze wcale nieobraźliwą nazwę pliszki siwej jako trzęsidupka? Może ktoś wie??
Maria Olszowska